mapa strony       newsletter       english
Ochrona praw dziecka

Jak prawo chroni dziecko w sytuacji rozwodu rodziców?


Polskie prawo zawiera wiele przepisów regulujacych prawa dzieci; w tym przewodniku skupimy sie tylko na tych, które w jakikolwiek sposób dotycza sytuacji rozwodu lub rozstania rodziców. Nasz przeglad na pewno nie jest wyczerpujacy, ale chcemy przyblizyc - zwlaszcza nieprawnikom - najwazniejsze rozwiazania okreslajace prawa i obowiazki rodziców i dzieci oraz powinnosci innych osób. Podstawowym aktem prawnym jest oczywiscie Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku, która wprost i bezposrednio chroni prawa dzieci.
Art.18: "(...) rodzina (…) i rodzicielstwo znajduja sie pod ochrona i opieka Rzeczypospolitej Polskiej".
Art. 72:
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochrone praw dziecka. Kazdy ma prawo zadac od organów wladzy publicznej ochrony dziecka przed przemoca, okrucienstwem, wyzyskiem i demoralizacja.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy wladz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy wladzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko sa obowiazane do wysluchania i w miare mozliwosci uwzglednienia zdania dziecka.
W tym ostatnim ustepie widac wyrazna zachete ustawodawcy do pytania i uwzgledniania zdania dziecka w waznych dla niego sprawach. Jest to przejaw szacunku do osoby i respektowania podstawowego prawa czlowieka do informacji i wyrazania opinii w sprawach jego dotyczacych, które jest powtórzone i uszczególowione w innych, dalej omówionych przepisach.
Innymi wazniejszymi aktami prawnymi regulujacymi prawa dzieci sa: Konwencja o prawach dziecka, Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci, Kodeks rodzinny i opiekunczy, Kodeks postepowania cywilnego.


Prawo do kontaktów z obojgiem rodziców
Ratyfikowana przez Polske w 1991 roku Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka w art. 9 ust. 3 stwierdza: "Panstwa-Strony beda szanowaly prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych kontaktów z obojgiem rodziców". Kontakty z obojgiem rodziców sa wiec tu potraktowane jako prawo dziecka, a nie jedynie jako prawo doroslych do kontaktów ze swymi dziecmi. Co prawda artykul ten najczesciej przywoluje sie w kontekscie dyskusji o rodzinach zastepczych, ale widoczne jest tez jego zastosowanie w kontekscie rozwodu rodziców.
Artykul 18 tej samej Konwencji mówi: "Panstwa-Strony podejma wszelkie mozliwe starania dla pelnego uznania zasady, ze oboje rodzice ponosza wspólna odpowiedzialnosc za wychowanie i rozwój dziecka (...)". Zasada ta zostala ujeta takze w artykule 5 Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci: "Malzonkom przysluguja równe prawa i obowiazki (...) tak pomiedzy nimi, jak w stosunkach z ich dziecmi". Polskie prawodawstwo podtrzymuje ja w kodeksie rodzinnym i opiekunczym, gloszac, ze "wladza rodzicielska przysluguje obojgu rodzicom" oraz ze "kazde z nich jest obowiazane i uprawnione do jej wykonywania" a o istotnych sprawach dziecka "rodzice rozstrzygaja wspólnie; w braku porozumienia miedzy nimi rozstrzyga sad opiekunczy". Jezeli rodzice zaniedbuja obowiazki albo naduzywaja uprawnien plynacych ze sprawowania wladzy rodzicielskiej sad moze ograniczyc im wladze, zawiesic ja, gdy istnieje przemijajaca przeszkoda w jej sprawowaniu lub pozbawic rodziców wladzy. Sad
moze tez w wyjatkowych wypadkach zakazac rodzicowi pozbawionemu wladzy rodzicielskiej jakiejkolwiek osobistej stycznosci z dzieckiem. Jesli jednak nie ma takiego zakazu, to ktos, kto uniemozliwia kontakty rodzica z dzieckiem - a niestety zdarza sie, ze jest to drugi rodzic - dziala wbrew waznym potrzebom i interesom dziecka. W takim wypadku sad moze zmienic nawet prawomocne postanowienie o wykonywaniu wladzy rodzicielskiej (por. art. 577 kpc). Zarówno wiec ustawodawstwo miedzynarodowe, jak i krajowe naklaniaja oboje rodziców do wspólpracy w wychowywaniu dziecka bez wzgledu na stan relacji miedzy nimi. Mediacja zdaje sie byc tu doskonala metoda praktycznego budowania owej wspólpracy.


Prawo do informacji
Oprócz Konstytucji prawo dziecka do informacji zawarte jest takze we wspomnianej juz Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka. W artykule 13 mówi ona: "Dziecko bedzie mialo prawo do (...) poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju". Jeszcze dobitniej formuluje to Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (Dz. U. z 2000 r. nr 107, poz. 1128): "Dziecko uznane wedlug prawa wewnetrznego za majace wystarczajace rozeznanie w dotyczacym go postepowaniu sadowym powinno miec przyznane i samo moze zadac przyznania nastepujacych praw:
a) do otrzymywania wszystkich istotnych informacji;
b) do pytania go o zdanie i do wyrazania swego stanowiska;
c) do bycia informowanym o ewentualnych skutkach jego stanowiska oraz o ewentualnych skutkach kazdej decyzji".
W Polsce, formalnie rzecz biorac, dzieci, które maja co najmniej 13 lat, moga wiec byc uczestnikami postepowania sadowego w sprawach o przysposobienie, w sprawach dotyczacych opieki (np. o umieszczenie w domu dziecka) oraz w innych istotnych dla nich sprawach w razie braku porozumienia miedzy rodzicami. To wiecej niz prawo do bycia poinformowanym - jest to juz prawo proceduralne.
Kodeks postepowania cywilnego w art. 5 daje uczestnikom postepowania, czyli na przyklad dzieciom, które ukonczyly 13 lat, o ile wystepuja bez pelnomocników prawnych, mozliwosc uzyskania od sadu informacji (pouczenia) co do "czynnosci procesowych".


Prawo do wyrazania opinii
Osoby maloletnie (dzieci powyzej 13 roku zycia) moga w niektórych przypadkach byc wysluchane przez sad poza sala sadowa, np. w Rodzinnym Osrodku Diagnostyczno-Konsultacyjnym (kpc art. 576 §2). Z drugiej strony art. 430 kpc zakazuje przesluchiwania maloletnich ponizej 13 lat oraz dzieci stron ponizej 17 roku zycia w charakterze swiadków w sprawach o uniewaznienie malzenstwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia malzenstwa, o rozwód oraz o separacje. Nie trzeba chyba dodawac, ze przesluchiwanie maloletnich swiadków powinno sie odbywac w obecnosci rodziców lub psychologa.
Jesli dziecko ma prawnego opiekuna, to powinien on/ona wysluchiwac go w wazniejszych sprawach i uwzgledniac w miare mozliwosci jego uwagi (kodeks rodzinny i opiekunczy art. 158).


Kiedy alarmowac o krzywdzie dziecka?
Polskie prawo chroni takze dzieci (ustanawiajac sankcje karne dla doroslych) przed przemoca, znecaniem sie, wykorzystywaniem seksualnym, prezentowaniem im tresci pornograficznych, uprowadzeniem, rozpijaniem, porzuceniem, naklanianiem do zebractwa, wykorzystywaniem ekonomicznym i innymi formami krzywdzenia. Kiedy i jak powinno sie reagowac na objawy krzywdzenia lub podejrzenie wyrzadzania krzywdy dziecku?
Poniewaz tylko dorosli moga skladac zawiadomienia o popelnieniu przestepstwa, to na nich wiec spoczywa ten obowiazek i zwiazana z nim wrazliwosc. Kodeks postepowania karnego naklada "spoleczny obowiazek" na kazdego, kto dowiedzial sie o popelnieniu przestepstwa sciganego z urzedu, powiadomienia o tym policji lub prokuratury (art. 304 par.1). Kodeks postepowania cywilnego zas nakazuje - znowu kazdemu - zawiadomic sad opiekunczy (tzn. Wydzial Rodzinny i Nieletnich Sadu Rejonowego) o "zdarzeniu uzasadniajacym wszczecie postepowania z urzedu". Dotyczy to wiec takze i mediatorów, którzy w trakcie mediacji moga dowiedziec sie o krzywdzeniu dziecka. Jesli maja watpliwosci, czy jest to przestepstwo, moga zlozyc do sadu wniosek o wglad w sytuacje rodzinna dziecka. W ten takze sposób biora na siebie role "rzecznika interesów dziecka". Te zagadnienia stana sie zapewne w niedlugim czasie przedmiotem dyskusji w srodowisku mediatorów.
Czesto jednak problem nie jest az tak drastyczny jak przestepstwo wobec dziecka. Wtedy wystarczy przemyslane wspóldzialanie z innymi specjalistami pomagajacymi dziecku - na przyklad z pracownikiem socjalnym, pedagogiem, psychologiem, wychowawca szkolnym.
Podsumowujac: polskie prawo dopuszcza i zacheca rodziców a w niektórych wypadkach takze i sady do konsultowania z dziecmi waznych decyzji ich dotyczacych. Prawo chroni takze wazne interesy i prawa dzieci zobowiazujac doroslych do reagowania w przypadku ich naruszenia. Mediacja moze z pewnoscia przyczynic sie do wiekszego upodmiotowienia dzieci w konflikcie malzenskim dajac im szanse wyrazenia swego zdania, i jednoczesnie moze byc instrumentem chroniacym ich prawa.